Zgodnie z raportem NFZ w latach 2013-2019 największą grupę pacjentów z szeroko rozumianymi zaburzeniami depresyjnymi stanowiły osoby w grupie wiekowej 55-64 lata. Drugą w kolejności najliczniejszą grupę stanowili pacjenci w wieku 65-74. Trzecia zaś umiejscawiała się w przedziale wiekowym 35-44. Trzeba przy tym zaznaczyć, że podział na płeć pacjentów nie rozkładał się równomiernie i zdecydowanie liczniejsza była grupa kobiet w stosunku do mężczyzn we wszystkich przedziałach wiekowych. Zgodnie z wynikami, zdecydowanie większa liczba udzielonych świadczeń w ramach opieki zdrowotnej dotyczyła pacjentów dorosłych, lecz przed 75 rokiem życia.
Możliwe przyczyny
Czynnikami sprzyjającymi zapadalności na zaburzenia depresyjne wśród młodych dorosłych jest praca w warunkach dużej konkurencyjności, wysokich wymagań co do bezbłędnego wykonania powierzonych zadań, dużego tempa pracy i w warunkach niepewności zatrudnienia. Potwierdzają to wyniki raportu NFZ z 2019 roku, zgodnie z którymi, najwyższy odsetek osób realizujących refundowane recepty na leki przeciwdepresyjne były osoby zamieszkujące duże miasta.
Ryzyko depresji zwiększa także wejście w tak zwaną smugę cienia, czyli przekroczenie 50 roku życia, co zresztą potwierdzają wyżej przytoczone wyniki badań. W naszej kulturze funkcjonują określone przekonania na temat rozwoju psychologicznego człowieka, wskazujące na to, że rozwój ten osiąga swój punkt szczytowy w okresie wczesnej dorosłości, zachowując później względną stałość. Często ulegamy tym ogólnym przekonaniom sądząc, że kiedy wykształcimy własną tożsamość i odnajdziemy swoje miejsce w społeczeństwie, proces rozwojowy zostanie zakończony. Taka niewypowiedziana narracja często jednak koliduje z tym, co przeżywają osoby będące w okresie średniej dorosłości. W okresie tym, po trudnym i często dość emocjonującym etapie poszukiwania własnej tożsamości, pojawia się poczucie rozczarowania, pustki, braku satysfakcji, niezależnie od obiektywnych osiągnięć w sferze zawodowej czy prywatnej. Bywa niekiedy, że początkowo to poczucie jest kompensowane za pośrednictwem kompulsywnej i nadmiarowej aktywności w wielu dziedzinach, czy też zaabsorbowanie pewnymi określonymi czynnościami. Działanie to ma jednak charakter pozorny i prowadzi wtórnie do nasilenia się poczucia bezradności. Opisywane sposoby radzenia sobie z pustką i bezsilnością pełnią jednak jeszcze jedną funkcję. Mają na celu zatrzymanie upływającego czasu. Wiek średni jest bowiem dla wielu momentem pierwszej konfrontacji z nieuchronnością przemijania. Często dodatkowym bodźcem wywołującym takie refleksje są momenty kryzysowe w życiu, takie jak przeżywanie śmierci bliskich osób — zazwyczaj starszych członków rodziny, a także rozwody i separacje.
Objawy depresji
Według klasyfikacji ICD-10, aby stwierdzić występowanie epizodu depresyjnego, muszą występować przez co najmniej dwa tygodnie przynajmniej dwa z trzech poniższych objawów:
- obniżenie nastroju,
- utrata zainteresowań i zdolności do radowania się,
- zmniejszenie energii prowadzące do wzmożonej męczliwości i zmniejszenia aktywności,
oraz dwa lub więcej spośród następujących objawów:
- osłabienie koncentracji i uwagi,
- niska samoocena i mała wiara w siebie,
- poczucie winy i małej wartości,
- pesymistyczne, czarne widzenie przyszłości,
- myśli i czyny samobójcze,
- zaburzenia snu,
- zmniejszony apetyt.
Wielu lekarzy, w tym lekarzy psychiatrów, przyjmuje prawie za pewnik, iż najpoważniejszym i najłatwiejszym do zdiagnozowania objawem depresji jest obniżony nastrój. Trzeba jednak podkreślić zasadniczą różnicę pomiędzy depresyjnym obniżeniem nastroju a potocznie rozumianym smutkiem. Można zaryzykować twierdzenie, że nie wszyscy ludzie smutni chorują na depresję i analogicznie, nie wszyscy chorzy na depresję odczuwają smutek. U większości chorujących na depresję raczej stwierdza się rodzaj obojętności wobec bieżących zdarzeń. Obojętność tę możemy rozumieć jako anhedonię, czyli stan, w którym pacjent skarży się na obniżoną zdolność lub nawet niezdolność do odczuwania przyjemności i radości, wynikającej ze spotkania z bliskimi, wykonywania dotąd lubianych czynności czy też ogólnej radości z życia. Obojętność ta może również przejawiać się pod postacią abulii, która jest rodzajem zaburzenia aktywności, polegającym na chorobliwym niedostatku lub braku woli, który przejawia się w niemożności podejmowania decyzji i działania.
Kolejnym częstym symptomem depresji wieku dorosłego są zaburzenia sposobu myślenia. Mogą one przejawiać się w nieumiejętności uporządkowania problemów według powszechnie przyjętej hierarchii, a więc pomijanie spraw ważnych przy jednoczesnym skupianiu się na rzeczach, wydawałoby się, nieistotnych, bądź poprzez ruminacje depresyjne, czyli uporczywe i nieuzasadnione wracanie do wątków, które zostały już wyjaśnione i wydawałoby się zrozumiane.
Choć obniżenie nastroju jest trudne do zdiagnozowania, zwłaszcza na pierwszej wizycie, dużo łatwiej dostrzec towarzyszące mu objawy depresji, jakimi są: utrata dotychczasowych zainteresowań i zdolności do radowania się oraz zmniejszenia energii, która prowadzi do wzmożonej męczliwości i znacznego obniżenia napędu psychoruchowego. Gdy zdrowy trzydziestolatek twierdzi, że nie jest w stanie zadbać o własną higienę, ponieważ przekracza to jego siły, jest to oznaka, że „coś jest nie tak”. Osoby bliskie powinny umieć odróżnić takie zachowanie od zwykłego lenistwa. Dla osoby z depresją owa bezczynność i niemożność podjęcia jakiegokolwiek wysiłku jest niezwykle przykra. Pacjent w istocie chciałby coś zrobić a z powodu swej bezsilności ma silne poczuci winy, a często nawet myśli samobójcze.
Osoba smutna często jest skupiona na przedmiocie swego smutku i może przykładać znacznie mniejsza wagę do innych spraw. Jednak w depresji zaburzenia koncentracji bywają na tyle silne, że pacjent może nawet sprawiać wrażenie osoby otępiałej. U takich osób zaburzenia poznawcze wysuwają się na pierwszy plan. Często dopiero podczas leczenia pozorne otępienie ustępuje a zewnętrzny obserwator zaczyna dostrzegać ogrom smutku i cierpienia.
Niska samoocena powszechnie kojarzona jest z depresją. Należy jednak pamiętać, że są to objawy o których pacjent nie mówi wprost a o których lekarz musi wnioskować za pomocą przesłanek pośrednich. Dość często zdarza się, że pacjenci uskarżają się na poczucie, że poświęca im się mało uwagi, że są małoważni, że na tę uwagę nie zasługują. Niskiemu poczuciu własnej wartości często towarzyszy również poczucie winy, które często przybiera postać myśli zbliżonych do urojeń. Pacjent zarzuca sobie różne błędy, niekiedy popełnione wiele lat temu.
Postawą charakteryzującą chorych na depresję jest skrajny pesymizm odnoszący się do spraw osobistych. Jest to postawa nieprzystosowawcza, demotywująca i sprawiająca, że człowiek zaniechuje podejmowania nawet podstawowych działań. Czarne, wręcz katastroficzne myślenie o przyszłości często jest przyczyną lub współwystępuje z myślami samobójczymi a w skrajnych przypadkach i z czynami samobójczymi. Myśli samobójcze często przyjmują postać rzeczywistego, silnego i dojmującego pragnienia śmierci. Można rzec, że u osób z depresją (zwłaszcza w epizodach o silnym nasileniu) dochodzi do osłabienia elementarnego instynktu samozachowawczego. Tak jak dla ludzi zdrowych myślenie o życiu jest czymś naturalnym, jak oddychanie czy odżywianie się, tak dla ludzi chorych na depresję, naturalnym jest myślenie o śmierci i to myślenie o śmierci z nadzieją.
Zaburzenia snu i odżywiania to kolejne objawy depresji, które jednak należą do zjawisk czysto fizjologicznych. . Bezsenność występuje u blisko 80 proc. pacjentów z depresją. Zaburzenia snu w przypadku depresji najczęściej polegają na trudności w utrzymaniu snu i wczesnym budzeniu się z niemożliwością ponownego zaśnięcia. Z tymi specyficznymi zaburzeniami snu prawdopodobnie wiąże się współwystępowanie okołodobowych wahań nastroju — samopoczucie pacjentów jest najlepsze wieczorem a najgorsze nad ranem. U osób z depresją obserwujemy również szybki i wyraźny spadek masy ciała. Mimo to pacjenci zazwyczaj nie skarżą się na zmniejszenie apetytu.
Depresji bardzo często towarzyszą również zaburzenia lękowe. Częstość występowania objawów lękowych u chorych na depresję może wynosić nawet 95 proc., a częstość występowania wtórnej depresji w zaburzeniach lękowych szacuje się na mniej więcej 65 proc. Pojawiać się może lęk uogólniony, dotyczący zazwyczaj własnego życia i przyszłości, ale może również przybrać on postać fobii, takich jak fobia społeczna czy agorafobia. Chory traci wiarę w siebie, w pomyślność życia, co potęguje uczucie lęku. Podobnie jak okołodobowe wahania nastroju, również lęk często zależy od cyklu aktywności dobowej danej osoby.
Leczenie depresji
Obecnie uważa się, że podstawową metodą leczenia depresji jest farmakoterapia. Jednak najczęściej jest ona wspomagana innymi metodami, takimi jak psychoterapia, w tym terapia online, leczenie światłem a w ciężkich przypadkach (np. depresji lekoopornej) metodami neuromodulacyjnymi, takimi jak elektrowstrząsy czy przezczaszkowa stymulacja magnetyczna.
Depresja u osób dorosłych jest chorobą w pełni uformowaną a jej objawy możemy określić jako typowe, w porównaniu do depresji u dzieci i młodzieży oraz u osób starszych. Jednak mimo „typowego” przebiegu, rozpoznanie depresji w tej grupie wiekowej może nie być łatwe. Należy pamiętać, że depresja jest chorobą ciężką i musi być leczona. Choć podstawową metodą leczenia pozostaje farmakoterapia, zdarza się, że przyjmowanie leków nie jest konieczne a wystarczająca okazuje się psychoterapia, w tym terapia online. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że decyzję o sposobie leczenia zawsze musi podjąć lekarz.
Autor: Marzena Fornal
Bibliografia:
- NFZ o zdrowiu. Depresja, Warszawa 2020, Centrala Narodowego Funduszu Zdrowia, Departament Analiz i Innowacji
- A. Kiejna, P. Piotrowski, T. Adamowski, J. Moskalewicz, J. Wciórka, J. Stokwiszewski, D. Rabczenko, R.C. Kessler,. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku— badanie EZOP Polska. [w:] Psychiatria Polska 49, 2015, s. 15–27
- J. Rybakowski, S. Pużyński, J. Wciórka, Psychiatria, t.2, Wrocław, Elsevier Urban & Partner, 2010, s. 305-375
- C. Hammen, Depresja, przeł. Małgorzata Trzebiatowska, Gdańsk 2006, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
- A. Antosik-Wójcińska, T. Parnowski, Ł. Święcicki, Jak ćma – przejawy depresji w różnych okresach życia, Warszawa 2012, ITEM Publishing
- S. Pużyński, J. Wciórka, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, [w:] Vesalius, Kraków 2007, s. 107–116
- G. Durà-Vilà, R.Littlewood, G. Leavey, Depression and the medicalization of sadness: conceptualization and recommended help-seeking, [w:] The International Journal of Social Psychiatry, 59 (2), 2013, s. 165–175
- M. Bartczak, B. Bokus, Cognitive representations (Metaphorical Conceptualizations) of past, future, joy, sadness and happiness in depressive and non-depressive subjects: cognitive distortions in depression at the level of notion, [w:] Journal of Psycholinguistic Research, 44 (2), 2015, s. 159–185