Dla wielu ludzi może jednak być zaskoczeniem, że depresja może występować w bardzo różnych okresach życia człowieka, począwszy od dzieciństwa po późną starość. Co więcej, choć jest to cały czas ta sama choroba, może ona przejawiać różne objawy w zależności od wieku pacjenta. Te różnice często są tak duże, że nawet lekarze psychiatrzy mają poważne trudności w rozpoznawaniu tej choroby.
Co szczególnie niepokojące znacząco wzrasta liczba przypadków pośród dzieci i młodzieży. Jednak jak się szacuje, połowa z chorujących na nią młodych osób nie podejmuje leczenia. Część z nich odrzuca wsparcie, pozostała część po prostu nigdy nie została zdiagnozowana. Po pierwsze dlatego, że depresja i wizyta u psychologa czy psychiatry wciąż w Polsce pozostaje tematem tabu. Po drugie, często zaburzenia depresyjne wśród młodzieży szkolnej bagatelizuje się, zrzucając pewne sygnalizujące ją zachowania na karb „młodzieńczego buntu”. Z kolei jeśli chodzi o młodsze dzieci w okresie wczesnoszkolnym i przedszkolnym to do niedawna panowało powszechne przekonanie, że wśród nich depresja właściwie nie występuje bądź jest chorobą niezmiernie rzadką. Powodem może być utożsamianie depresji z pewnym głęboko przeżytym kryzysem egzystencjonalnym, którego młode dzieci nie są w stanie doświadczać. Obecnie jednak coraz częściej wskazuje się na biologiczne przyczyny tego typu zaburzeń. Obciążenia genetyczne ujawniać się mogą już we wczesnych fazach rozwoju. Oczywiście wskazanie biologicznego podłoża depresji nie podważa istotności innych czynników, takich jak trudności życiowe, osobowość, czy rodzina.
Epidemiologia
Szacuje się, że nawet 20% nastolatków cierpi z powodu dużych epizodów depresyjnych, a niektóre dane wskazują, że objawy depresyjne można stwierdzić nawet u co trzeciego nastolatka. Rozpowszechnienie ocenia się na 1–2% wśród dzieci w okresie przedpokwitaniowym, wśród adolescentów na 5–8%. Zaburzenia tego typu przyjmują często postać depresji nawracającej i mają swoją kontynuację w wieku dorosłym. Jak podają Birmaher i wsp. (2002), 30–70% dzieci, które przebyły pierwszy epizod depresji, doświadczą drugiego (lub kolejnych) jeszcze w okresie dziecięcym, adolescencji lub w wieku dorosłym. Taki przebieg tyczy się zwłaszcza dzieci obciążonych licznymi czynnikami ryzyka. Badania Lewinsohna i wsp. ujawniły, że przynajmniej jeden nawrót depresji tyczył się 18,4% badanej populacji adolescentów. Ponadto autorzy donoszą, że depresja z początkiem w wieku młodzieńczym, oprócz ryzyka rozwoju dużej depresji, niesie za sobą wyższe ryzyko zaburzeń lękowych, samobójstw i gorszych wyników szkolnych. Ze względu na wysoki wskaźnik rozpowszechniania i poważne konsekwencje dla rozwoju, depresja pojawiająca się na wczesnym etapie życia człowieka, uznawana jest współcześnie za jeden z najpoważniejszych problemów psychicznych wieku dziecięcego i młodzieńczego.
Etiologia
Jak się zakłada, rozwój depresji o wczesnym początku zależy od złożonego współdziałania wielu czynników. Wśród nich wymienia się najczęściej:
- Podłoże genetyczne – na podstawie wyników badań można stwierdzić, że rodzice 20-50% młodych chorych również cierpieli z powodu depresji lub innych zaburzeń psychicznych;
- Środowisko rodzinne – pośród rodzinnych czynników ryzyka wymienia się: konflikty w rodzinie (przemocowe strategie rozwiązywania wszelkich problemów miedzy różnymi członkami rodziny), śmierć jednego z opiekunów, niski status socjoekonomiczny, przemoc oraz nadużycia seksualne, zaniedbanie, nadużywanie substancji psychoaktywnych przez jednego lub obojga rodziców, niepewny typ więzi emocjonalnej z rodzicami (oznacza to niedostateczną dostępność i wrażliwość rodziców na potrzeby dziecka), lękowa reprezentacja przywiązania (do aktywacji tego wzorca przyczynia się nieprzewidywalny opiekun, który w pewnych sytuacjach jest dostępny i pomocny a w innych stosujący separację i groźby porzucenia jako formę kontroli nad dzieckiem), negatywne postawy rodzicielskie (rodzice chłodni lub odrzucający), brak wsparcia, nieprawidłowy model wychowawczy (ograniczanie wolności, kary pozbawiające dostępu do ważnych dla dziecka aktywności), somatyczna lub psychiczna choroba rodzica/rodziców;
- Inne czynniki środowiskowe – odrzucenie przez rówieśników, brak poczucia bezpieczeństwa w grupie rówieśniczej, przemoc fizyczna, emocjonalna i psychiczna ze strony rówieśników, nadmierna presja na osiąganie wyników w nauce, niepowodzenia szkolne, utrata więzi przyjacielskiej czy problemy dotyczące romantycznej relacji.
Objawy
Manifestacja objawów depresji zależna jest od etapu rozwoju dziecka. W połowie XX wieku Spitz opisał jako pierwszy depresję anaklityczną. Jest to zespół objawów występujących u dzieci poniżej pierwszego roku życia, będących konsekwencją oddzielenia od osób, z którymi były związane. Aktualnie przeważa pogląd, że dzieci przed piątym rokiem życia, które oddzielono od opiekunów, przeżywają rozpacz, uznawaną jako przejaw zaburzeń depresyjnych. Z obserwacji wynika, że poczucie winy i beznadziejności rzadziej występuje u młodszych dzieci niż u nastolatków i dorosłych. Podobnie plany samobójcze rzadziej zakończone są próbami realizacji.
U młodzieży, dużo częściej niż u dorosłych, występuje nastrój drażliwy, rzadziej depresyjny. Młody człowiek łatwo wpada w złość lub rozpacz, czasem przejawia wrogość wobec otoczenia zniechęcając do bliższego kontaktu. Często obserwuje się odmowę uczęszczania do szkoły oraz wycofanie z aktywności, które wcześniej chętnie podejmował. Ujawnia się negatywna ocena siebie, świata i przyszłości a także nierzadko zachowania autodestrukcyjne. Zaburzenia depresyjne u młodzieży mogą też przybrać charakter atypowy. Obserwuje się hipersomnię, czyli przyrost masy ciała, uczucie ciężkości w kończynach czy pobudzenie psychomotoryczne. Do innych często wymienianych objawów zespołu depresyjnego należą: niepokój, nadmierne zmęczenie, zaburzenia uwagi i pamięci, trudności w podejmowaniu decyzji, poczucie winy oraz myśli o śmierci.
Leczenie
Zazwyczaj na pierwszą konsultację z psychoterapeutą nastolatka umawia rodzic lub opiekun prawny. Choć teoretycznie od 13 roku życia nastolatek posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych, w praktyce większość poradni, w tym poradni online wymaga zgody rodziców. Stąd wiele ośrodków zaprasza na konsultację najpierw rodziców, bądź rodziców wraz z dzieckiem. Początkowy etap ma na celu dobranie najodpowiedniejszej formy pomocy i podjęcia decyzji czy będzie to terapia indywidualna, rodzinna czy grupowa a może zajęcia psychoedukacyjne. W określonych przypadkach konsultant może zaproponować rodzicom terapię małżeńską albo połączenie różnych form pomocy.
Psychoedukacja dostarcza dziecku i jego rodzicom informacji na temat objawów i przyczyn depresji, metod leczenia oraz sposobów postępowania w sytuacjach nawrotu. Terapia rodzinna odgrywa szczególną rolę w przypadku młodych pacjentów, ponieważ dysfunkcje w obrębie rodziny mogą przyczyniać się do wzmacniania objawów choroby u dziecka, te z kolei zwrotnie oddziaływać na funkcjonowanie całej rodziny. Psychoterapia grupowa jest zalecana dzieciom i nastolatkom, które mają trudności w funkcjonowaniu w grupie rówieśniczej. Skuteczną formą terapii zaburzeń nastroju jest terapia behawioralna (w młodszej grupie wiekowej) i poznawczo-behawioralna (wśród młodzieży szkolnej).
Zakończenie
Aby przeciwdziałać depresji wśród młodych ludzi, należy wzmacniać i wspierać ich samodzielność, pomagać budować stabilną samoocenę a także stawiać im realne wymagania i realnie oceniać ich możliwości. Rodzice powinni też obserwować zachowanie dziecka. Zaniepokoić powinny przede wszystkim widoczne zmiany w funkcjonowaniu. Kiedy dziecko do niedawna towarzyskie zaczyna się izolować, gdy porzuca swoje pasje i zainteresowania, bądź przejawia silne wahania nastroju, dla rodziców powinien być to sygnał, że dzieje się coś niepokojącego. Tymczasem wielu rodziców lekceważy takie symptomy, a to jedna z najgorszych reakcji. Rozpoznanie depresji u dziecka powinno być początkiem złożonego procesu terapeutycznego obejmującego całą rodzinę. W przypadku depresji o mniej nasilonych objawach wystarczająca okazuje się psychoterapia, w tym terapia online.
Autor: Marzena Fornal
Bibliografia:
- Birmaher, B., Arbelaez, C., Brent D_., Course and outcome of child and adolescent major depressive disorder_, (w:) Child and Adolescence Psychiatric Clinics of North America, 2002, 11 (3), a. 619–637
- Birmaher, B., Ryan, N.D., Williamson, D.E., Brent, D.A., Kaufman, J., Dahl, R.E_., Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years. Part I_, (w:) Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 1996, 35 (11), s. 1427–1439
- Bomba, J., Depresja młodzieńcza, (w:) Psychiatria dzieci i młodzieży, red. Namysłowska, I., PZWL, Warszawa 2004, s/ 266–278.
- Bomba, J., Modrzejewska, R., Pilecki, M., Depresyjny przebieg dorastania jako czynnik ryzyka powstawania zaburzeń psychicznych – piętnastoletnie badania prospektywne, (w:) Psychiatria Polska 2003, 1, s. 57–69
- Carballo, J.J i.in., Psychospołeczne czynniki ryzyka samobójstw u dzieci i młodzieży, (w:) Europejska psychiatria dzieci i młodzieży, 2019
- Carr, A., Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
- Greszta, E., Rodzinne czynniki ryzyka rozwoju depresji u dorastających, (w:) Psychiatria Polska, 2006, 4, 719–730.
- Kalinowska, S., Nitsch, K., Duda, P., i in., Depresja u dzieci i młodzieży szkolnej – obraz kliniczny, etiologia, terapia, (w:) Annales Adademiae Medicae Stetinensis. Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczescinie, 2013, 59, s. 32-36
- Lewinsohn, P.M., Hops, H., Roberts, R.E., Seeley, J.R., Andrews, J.A., Adolescent psychopathology: Prevalence and incidence of depression and other DSM‑III‑R disorders in high school students, (w:) Journal of Abnormal Psychology, 1993, 102 (1), s. 133–144.
- Rabe‑Jabłońska, J., Zaburzenia afektywne u dzieci i młodzieży, (w:) Psychiatria. Psychiatria kliniczna, (red.) Pużyński, S., Rybakowski, J., Wciórka, J., Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011, s. 377–380.
- Watts, S.J., Markham, R.A., Etiology of depression in children, (w:) Journal of Instructional Psychology, 32 (3), 2005