Szacuje się, że cierpi na nią około 30 % seniorów po 65 roku życia. Natomiast w przebiegu chorób somatycznych częstość występowania depresji wzrasta nawet do 45%. Należy przy tym pamiętać, że dane epidemiologiczne dotyczące oceny częstości występowania depresji w wieku starszym są niepełne z powodu braków ścisłych kryteriów diagnostycznych, często atypowych objawów i przebiegu choroby, a także częstszego niż w innych okresach życia współwystępowania chorób somatycznych. Lekarze pierwszego kontaktu czy geriatrzy często interpretują jej symptomy jako skutek innych schorzeń lub jako konsekwencję naturalnego procesu starzenia się. W efekcie, jak się szacuje, właściwe rozpoznanie depresji u osób starszych wynosi zaledwie 15 %.
Objawy
Przebieg depresji u seniorów zazwyczaj jest przewlekły. Wiele objawów charakterystycznych dla typowej depresji pojawia się również w tej grupie wiekowej. Do najczęstszych należą:
- zaburzenia nastroju: chroniczny smutek, przygnębienie
- apatia i otępienie
- utrata lub zaniechanie hobby
- wycofanie z życia towarzyskiego
- utrata poczucia własnej wartości
- myśli samobójcze
- zaburzenia snu (bezsenność, rzadziej nadmierna senność)
- pogorszenie apetytu (rzadziej zwiększenie apetytu i wzrost masy ciała)
Powyższym symptomom często towarzyszą objawy mniej charakterystyczne:
- silny niepokój psychoruchowy
- drażliwość i skłonność do narzekania
- znaczna ekspresja emocjonalna (płacz, zawodzenie, wołanie o pomoc)
- skargi hipochondryczne, które mogą osiągać poziom urojeń (wiara w nieuleczalną chorobę, rozpad całego ciała, uczucie rozrywania narządów)
- urojenia klęski materialnej (np. śmierć głodowa) a także urojenia grzeszności, winy i kary (np. oczekiwanie z trwogą na sąd ostateczny)
Jednak u znacznej części chorych symptomy psychiczne nie są dominujące i na pierwszy plan wysuwają się trudności somatyczne, takie jak:
- spowolnienie psychoruchowe – wolne poruszanie się, osowiałość, chroniczne zmęczenie, cicha mowa, które zwykle odczytuje się jako oznaki słabnięcia organizmu
- problemy z pamięcią i koncentracją, wrażenie niesprawności intelektualnej, które często mylone są z demencją starczą lub chorobą Alzheimera
- zaburzenia żołądkowo-jelitowe
- wahania ciśnienia krwi, kołatanie serca, płytkie oddychanie
- bóle różnego pochodzenia (bóle brzucha, głowy, stawów, mięśni czy kręgosłupa) i bóle uogólnione
- zawroty głowy
Cztery ostatnie podgrupy objawów często odczytuje się jako symptomy rozwijających się chorób somatycznych jak na przykład reumatyzm, choroby układu pokarmowego, problemy układu sercowo-naczyniowego czy choroby ośrodkowego układu nerwowego.
Przyczyny
Jest wiele przyczyn, przez które depresja występuje tak często wśród seniorów. Po pierwsze, mogą to być czynniki genetyczne. Po drugie, wpływ na to może mieć sam proces starzenia się, w tym starzenie się mózgu. Kolejną przyczyną jest specyficzna sytuacja społeczno-ekonomiczna. Przejście na emeryturę związane jest ze zmianą pełnionej dotychczas roli oraz utraceniem niektórych możliwości (w tym możliwości finansowych). Osoby starsze często nie wiedzą jak zapełnić sobie wolny czas, „co ze sobą zrobić”. Wiele takich osób cierpi szczególnie z powodu samotności i izolacji, które związane są z wyprowadzką dzieci i ograniczonym kontaktem z otoczeniem. Ponadto, depresja w wieku geriatrycznym często jest związana z negatywnymi wydarzeniami życiowymi. W jednym z przeprowadzonych badań wykazano, że wśród 20% seniorów chorujących na depresję w przeciągu ostatniego roku doszło do pojawienia się poważnej choroby bądź wypadku (z depresją zmaga się ok. 40% osób, które przeszły udar, 50% osób chorujących na chorobę Parkinsona, 20-30% na chorobę Alzheimera, 20-40% na stwardnienie rozsiane i 10-15% osób zdiagnozowanych pod kątem guzów złośliwych i łagodnych), 16% straciło w tym czasie najbliższą osobę, zaś 14% badanych utraciło niezależność w wyniku choroby przewlekłej. Sprawność funkcjonalna jest jednym z głównych wyznaczników jakości życia osób starszych. Badania wykazują, że objawy depresji umiarkowanej dotykały dużo częściej osoby poważnie i umiarkowanie niepełnosprawne (po 50%) w porównaniu do osób sprawnych (7%). Ryzyko występowania depresji u seniorów zwiększa także przyjmowanie niektórych leków, np. na nadciśnienie czy steroidów.
Rokowania
Z jednej strony obecność przewlekłej choroby somatycznej stanowi poważny czynnik ryzyka zachorowania na depresję, co dodatkowo powoduje subiektywne cierpienie i obniża jakość życia. Jednak udokumentowano również, że depresja wpływa negatywnie na przebieg i rokowanie wielu chorób w tym na śmiertelność np. u chorych po epizodach ostrej niewydolności krążenia. Nieleczona depresja wiąże się też ze zwiększonym ryzykiem długotrwałej opieki, hospitalizacji i pobytu w ośrodkach opiekuńczo-leczniczych. Wskazane są zatem działania edukacyjne zakrojone na szeroką skalę i kierowane do personelu medycznego pracującego z pacjentami w wieku podeszłym, które ułatwią wczesne wykrywanie objawów depresji.
Niestety, wiek podeszły oraz zaburzenia nastroju, szczególnie depresyjne, znacznie zwiększają groźbę podjęcia próby samobójczej. W przeciwieństwie do nastolatków, w przypadku których spotykamy się często z kilkoma nieudanymi próbami samobójczymi, osoba po 65 roku życia jeśli chce się zabić, zazwyczaj robi to skutecznie. Często chory podejmuje próby samobójcze przy użyciu leków. Dlatego też, przepisując jakikolwiek środek, należy zawsze brać pod uwagę możliwość jego przedawkowania. Możliwe jest tutaj zarówno przedawkowanie świadome (w celach samobójczych), jak i nieświadome, wcale nierzadkie u osób w wieku podeszłym, a często wynikające z zaburzeń pamięci.
Depresja w wieku podeszłym, mimo dłuższego czasu trwania i większej oporności na leczenie, jest stanem uleczalnym. Niezależnie od przyczyn wystąpienia, ponad 30% chorych powraca do zdrowia. Kolejne ponad 30% chorych uzyskuje znaczną poprawę umożliwiającą im powrót do dobrego funkcjonowania w obrębie rodziny lub środowiska. Należy podkreślić, że powodzenie leczenia jest silnie związane z sytuacjami życiowymi człowieka starszego. Im większe zrozumienie ze strony osób bliskich i większa pomoc, tym efektywniejsze jest leczenie.
Leczenie
Wybór właściwych metod leczenia zależy, w dużej mierze, od jej przyczyn i nasilenia. Łagodne i umiarkowane epizody depresyjne najskuteczniej leczy się za pomocą połączenia indywidualnie dobranych lekarstw i psychoterapii. Nadzór nad takim leczeniem może mieć lekarz rodzinny, psychiatra lub geriatra, bez konieczności hospitalizacji. Osoby z ciężkimi epizodami depresyjnymi, związanymi ze znacznym spowolnieniem lub pobudzeniem psychoruchowym, urojeniami oraz myślami samobójczymi, należy zawsze leczyć w szpitalnych oddziałach psychiatrycznych. Seniorzy, którzy są bardzo schorowani, mogą również trafić na oddziały psychogeriatryczne, które zajmują się leczeniem osób starszych z współistniejącymi zaburzeniami psychicznymi.
Stosowane obecnie antydepresanty w tej grupie wiekowej to przede wszystkich inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, które są lekami względnie bezpiecznymi. Jednak z uwagi na to, że osoby starsze przyjmują dużo różnych leków, należy uważnie kontrolować możliwe interakcje. Z tego też powodu dopiero wyczerpanie innych możliwości postępowania uprawnia do zastosowania farmakoterapii, która nawet prowadzona przy użyciu nowoczesnych środków, nigdy nie będzie całkowicie wolna od działań ubocznych, które u osób starszych mogą mieć podstawowe znaczenie.
Na każdym etapie leczenia wskazane są oddziaływania psychoterapeutyczne (w depresji o niewielkim nasileniu jako jedyna forma leczenia, przy większym nasileniu objawów jako leczenie wspomagające obok farmakoterapii). Zarówno indywidualne, jak i grupowe formy psychoterapii, czy to bezpośredniej czy też terapii online, stanowią istotny element leczniczy. Terapia może pomóc w pogodzeniu się z chorobą, niedołężnością czy innymi konsekwencjami procesu starzenia się. Spotkania z psychoterapeutą pomagają choremu i całej rodzinie zorganizować rytm dnia, przywrócić umiejętność podejmowania decyzji, uporządkować problemy ze snem. Są także dobrą drogą do otwarcia się na kontakty z ludźmi i wyjście z izolacji. Ważnym kierunkiem oddziaływania psychoterapeutycznego jest rodzina pacjenta. Niewłaściwe relacje, jakie w niej panują, niezrozumienie ograniczeń wynikających z choroby czy po prostu ze starości stanowią istotny element patogenezy depresji u osób w wieku podeszłym. Niezależnie od preferowanych metod i kierunków psychoterapii najważniejsze z terapeutycznego punktu widzenia będzie nawiązanie relacji z człowiekiem chorym, stworzenie mu poczucia bezpieczeństwa i zainteresowania.
Zdaniem ekspertów, jednym ze sposobów zapobiegania tej chorobie jest również aktywizacja osób pozostających na emeryturze. Świetnym rozwiązaniem są na przykład Uniwersytety Trzeciego Wieku, gdzie można uczestniczyć w rozmaitego typu wykładach, konwersatoriach czy lektoratach. Godne polecenia są również warsztaty terapii zajęciowej (w tym arteterapia, muzykoterapia czy naturoterapia) oraz inne, nieformalne grupy organizujące różnego typu atrakcje, wspólne wycieczki i kółka zainteresowań.
Bardzo ważne jest aby seniorzy jak najwięcej czasu spędzali z innymi ludźmi, z którymi mogą porozmawiać o swoich problemach. Najważniejsze, aby osoba starsza nie czuła się samotna, dlatego poświęcajmy jej czas i uwagę. Okazujmy zainteresowanie tym co mówi, aktywnie słuchajmy. Zachęcajmy do jak największej samodzielności. Nie rezygnujmy z zaplanowania w określonym dniu aktywności czy to fizycznej czy to społecznej. Pomóżmy zaakceptować ograniczenia jakie pojawiają się wraz z wiekiem. Bądźmy cierpliwi, wyrozumiali, traktujmy osobę starszą z szacunkiem i uzmysławiajmy jej, że cały czas jest potrzebna i cenna, jak również, że depresja u osoby starszej nie jest konieczną częścią jej życia.
Autor: Marzena Fornal
Bibliografia:
- Bidzan L., Depresyjne zaburzenia nastroju u osób w wieku podeszłym, [w:] Medycyna Wieku Podeszłego 2011, tom 1, nr 1, 31–41
- Bartoszek A., Kocka K., Ślusarska B., Bartoszek A. i inni, Sprawność funkcjonalna oraz wydarzenia życiowe a natężenie symptomów depresji wśród seniorów mieszkających w środowisku domowym, [w:] Medycyna Rodzinna 1/2018, s. 10-15
- Sheeran T., Byers A.L., Bruce M.L., Depression and increased short-term hospitalization risk among geriatric patients receiving home health care services, [w:] Psychiatric Services, 2010, 61(1):78-80
- Rekomendacje postępowania w zakresie zapobiegania, wykrywania i leczenia depresji, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2018
- Kałucka S., Cechy depresji w wieku podeszłym, [w:] Geriatria 2014, 8, s. 240-247
- Zboina B., Bińczak K., Korzonek M., Biskup M., Wpływ sprawności funkcjonalnej na częstość występowania depresji wśród pensjonariuszy placówek pomocy społecznej, [w:] Zdrowie i Dobrostan 2014, 1, s. 127-145.
- Dobrzyńska E., Rymaszewska J., Kiejna A., Depresje u osób w wieku podeszłym, [w:] Psychogeriatria Polska 2007; 4(1): 51-60.
- Rudnicka-Drożak E., Rybojad B., Depresja jeden z wielkich problemów geriatrycznych w praktyce lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej, [w:] Medycyna Ogólna 2010, 2, s. 131-139.
- Parnowski T., Depresje w chorobach somatycznych wieku podeszłego, [w:] Postępy Psychiatrii i Neurologii 1998, 7 (1), s. 25–33